Michael Haneke - Regisseur in Focus

Teder, liefdevol, humanistisch. Het zijn geen woorden die in het verleden vaak met de Oostenrijkse filmmaker Michael Haneke (DAS WEISSE BAND, LA PIANISTE) werden geassocieerd. Toch duiken ze veelvuldig op in de recensies van zijn nieuwe film AMOUR, die eerder dit jaar in Cannes de Gouden Palm won. Daarmee trad Haneke toe tot het zeer selecte gezelschap filmmakers dat twee keer de hoofdprijs van 's werelds belangrijkste filmfestival heeft gewonnen. Een terechte bekroning voor de belangrijkste levende regisseur van dit moment.

Michael Haneke

 Met vaak choquerende films als CACHÉ, DAS WEISSE BAND en LA PIANISTE vestigde Michael Haneke (München, 1942) een reputatie als een regisseur die dingen vertelt die iedereen diep van binnen wel weet, maar liever niet hoort. Dat de verworven welvaart de westerse mens het alibi verschaft onverschillig te zijn over het onrecht in de wereld. Dat mensen gemakkelijk zijn te verleiden tot het geloven in absolute, totalitaire wereldbeelden. Dat een mens in staat is zijn emoties heel diep weg te stoppen, waardoor ze er extra verwrongen uit komen.

Tegen de stroom in

De films van Haneke zijn één grote reactie op de mainstream cinema, die met haar simpele weergave van de realiteit de waarheid geweld aan doet. Geweld is een regelmatig terugkerend thema in zijn werk. Het speelt zich vaak net buiten beeld af of uit zich in korte extreme uitbarstingen, maar de impact op de kijker is altijd groot. Met FUNNY GAMES - nog altijd een van de meest choquerende films die Lumière ooit vertoond heeft - protesteerde Haneke tegen de achteloze wijze waarop in films geweld wordt getoond. Omdat dit vooral een euvel is van de Amerikaanse cinema, ging de regisseur zelfs zo ver om een Amerikaanse remake van zijn film te maken, met Amerikaanse acteurs. In andere films als CODE INCONNU en CACHÉ nam hij niet zozeer geweld op de korrel, maar onderzocht hij zaken als vreemdelingenhaat en verantwoordelijkheid voor en betrokkenheid met de medemens.

Film als dialoog

Oostenrijk lijkt een belangrijke voedingsbodem voor ongemakkelijke films, getuige ook het werk van Haneke's landgenoot Ulrich Seidl (HUNDSTAGE). Haneke zelf hierover: 'Ik vermoed dat het komt doordat Oostenrijkers wereldkampioen onder-het-tapijt-vegen zijn. Het tapijt is heel schoon, het ziet er picobello uit, maar je mag er niet onder kijken.'

Maakt deze behoefte altijd het tapijt op te tillen Haneke tot een misantroop en pessimist? Het tegenovergestelde, verzekert de regisseur zelf. In interviews laat hij weten te geloven in het vermogen van de mens om zich uit moeilijke situaties te redden en zich over moeilijke vragen te buigen. Het zijn  confronterende vragen die Haneke stelt, waardoor veel kijkers na het zien van zijn films met een onaangenaam, misschien wel betrapt gevoel de zaal verlaten.

Een nieuwe, mildere Haneke?

Haneke's nieuwste film AMOUR gaat over ouderdom en de onvermijdelijke fysieke en geestelijke aftakeling die daarmee gepaard gaat. De film volgt het hoogbejaard echtpaar Anne en Georges. Hun elegante Parijse appartement getuigt van een verleden waarin klassieke muziek en literatuur een hoofdrol speelden, maar kunst biedt geen soelaas meer als de grote sloophamer van de ouderdom zijn werk begint te doen. Nadat Anne een beroerte heeft gehad, holt haar gezondheid snel achteruit. Haneke maakt pijnlijk duidelijk dat er in een dergelijke situatie geen troost meer mogelijk is. Georges en Anne verschansen zich in hun appartement en isoleren zich volledig van de buitenwereld. Zelfs hun dochter weet geen wezenlijk contact meer met hen te maken. 

Haneke's kijk op de ouderdom is grimmig, maar ook nuchter. 'Het zal van kwaad naar erger gaan en dan zal het ineens gedaan zijn', zegt Georges tegen zijn dochter. Een cynicus zou in die zin een prima samenvatting van AMOUR zien, maar daarmee doe je Haneke ernstig tekort, want in AMOUR laat hij zich wel degelijk van zijn meest tedere en humanistische kant zien. Nooit eerder toonde Haneke zoveel oprechte liefde en empathie voor de hoofdrolspelers in zijn film. En nooit eerder maakte hij zo'n ontroerende film. Natuurlijk, de dood is een loodzwaar thema voor een film, maar uiteindelijk blijkt AMOUR gewoon lijnrecht te passen in het oeuvre van een magistrale filmmaker, die ons dingen vertelt die we allemaal weten, maar liever niet horen. (jc/mv)

De films van Michael Haneke: DER SIEBENTE KONTINENT (1989), BENNY'S VIDEO (1992), 71 FRAGMENTE EINER CHRONOLOGIE DES ZUFALLS (1994), FUNNY GAMES (1997), CODE INCONNU (2000), LA PIANISTE (2001), LE TEMPS DU LOUP (2003), CACHÉ (2005), FUNNY GAMES U.S. (2007), DAS WEISSE BAND (2009), AMOUR (2012). 

Bron: Lumière Magazine

Le Temps du Loup - Wereld naar de haaien

Le Temps du Loup van Michael Haneke is een nare film. Dat hoeft op zich niet erg te zijn. Maar Haneke plaatst zijn publiek zo buiten de film, dat slechts apathie rest. Daarmee schiet hij zijn doel voorbij. Béatrice Dalle.

Michael Haneke's nieuwste film Le Temps du Loup sluit naadloos aan op zijn vorige werk. Ook nu zitten mensen weer met elkaar opgescheept in een benauwde ruimte, waar ze elkaar het bloed onder de nagels vandaan halen. Wat voor mensbeeld doemt er op na acht bioscoopfilms van Haneke?

Sommige scènes blijven je voor altijd bij, niet omdat ze je een uitzonderlijke wereld laten zien maar omdat ze zo huiveringwekkend gewoon zijn. Michael Haneke filmde er zo één in Der Siebente Kontinent (1989): een auto wordt in een wasserette gereinigd terwijl de vrouwelijke bestuurder het schuimige gewoel om haar potdichte auto lijdzaam ondergaat. Ultieme apathie. En heel herkenbaar. We schrikken pas wakker als we direct bedreigd worden, tot die tijd verschansen we ons in een fort waar het vooral fijn moet zijn. En wat als dat fort instort? Dat is wat Haneke ons keer op keer laat zien, ook weer in zijn nieuwste film Le Temps du Loup.

Hoe vang je een vogel

Op 13 december is de Wolfstijd begonnen, de donksterste dagen van het jaar, waarin het wachten is op de zonnewende. Ook in Le Temps du Loup ('Wolfstijd') is het donker, zo donker dat je soms bijna niets ziet. Het maakt het kijken er niet makkelijker op, maar daar is het Haneke juist om te doen. Zijn film zit weer vol met ongemakkelijke scènes. Een jongen probeert een vogel te vangen die in een schuur rondfladdert en mist elke keer nèt. Zijn zusje probeert licht te maken met brandend hooi, maar de balen vallen elke keer half uit elkaar zodat het vuur zich dreigt te verspreiden.

De dreiging vult het beeld al vanaf de eerste scènes, als een welgesteld Frans gezin naar hun vakantiehuis rijdt. Daar blijkt zich een angstig gezin te hebben verschanst dat hen met een pistool bedreigt. Hierna volgt een helletocht van de vrouw (Isabelle Huppert) en twee kinderen in een wereld waar ze niet meer welkom zijn en alle zekerheden zijn weggeslagen. Ze moeten zichzelf zien te redden met de meest primitieve middelen in een soort post-apocalyptische wereld.

Tergend is de scène waarin moeder haar verdwenen zoontje gaat zoeken in het pikkedonker. Haneke is er altijd al goed in geweest om dingen juist niet te laten zien, en nu neemt hij dat heel letterlijk: je ziet geen hand voor ogen. Zijn films bestaan vaak uit momenten die de meeste films weglaten, hij laat vooral de gebeurtenissen voor en na zien, het moment zelf komt niet of uitgesteld in beeld. Wat de oorzaak van de apocalypse is, wordt bijvoorbeeld nooit duidelijk.

Ook in eerder werk hanteert Haneke deze 'verteltechniek'. Der Siebente Kontinent bestaat vooral uit de voorbereidingen voor de zelfmoord van het gezin. In 71 Fragmente einer Chronologie des Zufalls zijn de 71 fragmenten uit het dagelijkse leven ook een aanloop tot een heftige gebeurtenis (een schietpartij in een bank), en in Benny's Video zien we niet hoe Benny het meisje uit de videotheek vermoordt maar horen we alleen haar geschreeuw, net als in Funny Games. Soms komt er een uitbarsting in ongemakkelijke scènes waar Haneke zo in uitblinkt (net als geestverwanten Fred Keleman en - nieuwe belofte - de Oostenrijkse Ruth Mader). In Le Temps du Loup komt het regelmatig tot botsingen maar in 71 Fragmente is dat subtieler gedaan: een man zegt bijvoorbeeld tijdens een vol pijnlijke stiltes gedomineerd dinertje plots tegen zijn vrouw dat hij van haar houdt. Ze vraagt of hij dronken is en of hij iets van haar wil, waarna hij haar in een vlaag van woede slaat. Zij raakt hem vervolgens begripvol en teder aan.

Bevroren broccoli

Een wekker, bevroren broccoli, een bord met graanontbijt. Een geldhandeling aan de kassa, voeten die over de vloer lopen. Deze dagelijkse objecten en gezichtsloze handelingen kunnen in Haneke's wereld hoofdrolspelers worden. De eerste keer dat er een close-up van een mens is te zien in Der Siebente Kontinent is als er een oog wordt getest bij de opticien. We zijn slachtoffers van de structuren die we hebben gebouwd, wil hij daarmee maar zeggen. We verplaatsen ons van de ene non-plek naar de andere, via supermarkt, rotonde en geldautomaat, naar een staat van emotionele vergletschering. Ook in Le Temps du Loup laat Haneke mensen zien die zich hebben omringd met objecten; een wankele constructie, zo zal al spoedig blijken. Nadat het gezin de achterbak vol levensmiddelen heeft uitgepakt, staat daar dat andere gezin dat alles van hen afpakt en hen terugwerpt op zichzelf. Het is een goed getimed onderwerp in een tijd waarin de excessieve rijkdom van Nederland en het Westen ter discussie staat, vele televisieproducenten goud geld verdienen met shows waarin mensen worden teruggeworpen op primitieve middelen (Expeditie Robinson en de opvolger waarbij mensen met 2 euro van Moskou naar Peking moeten liften), en mensen veel geld op tafel leggen om een zonsverduistering boven Antarctica te zien, vanuit het vliegtuig.

 In Benny's Video en Code Inconnu kijken we vooral naar voyeurs, die of de wereld via videocamera's tot zich nemen (Benny's Video) of toekijken en niet ingrijpen bij onrecht (Code Inconnu). In Le Temps du Loup is ze die luxe niet meer gegund, nu is het een kwestie van overleven. Ze doen alles om aan water te komen dat wordt geleverd door corrupte leveranciers. Maar Haneke's post-apocalytische wereld is er niet een van complete chaos: mensen proberen juist weer een pseudo-samenleving in het klein op te bouwen, vanuit sektarische grondprincipes.

De snelwegen en de industrielandschappen van Linz, de autowasserette en de televisie, ze zijn er niet meer. Haneke kon zijn punt beter maken in een wereld waar dit comfort nog wel bestond; in Le Temps du Loup is meer een gedachte-experiment waarbij hij een stap verder gaat: wat gebeurt er als de wereld is vergaan en de mensen zich opnieuw moeten organiseren? 'Het is' heeft plaatsgemaakt voor 'wat als'.

Ruzie in de metro

Dus wat voor mensbeeld doemt er op na acht bioscoopfilms van Haneke (zijn weinig vertoonde tv-werk niet meegerekend)? Alhoewel Haneke's vorm weinig van doen heeft met de post-apocalyptische sciencefictionfilms van zeg, Ridley Scott, delen ze de weinig optimistische kijk op de mensheid. Als we onszelf al niet massaal ten gronde richten, dan doen we dat wel in het klein in de huiskamer. Haneke's geestverwantschap met de Oostenrijkse schrijver Thomas Bernard is evident. Bernard schreef bijvoorbeeld in zijn roman 'Vorst': 'Er is een centrum van de pijn, en van dit centrum van de pijn gaat alles uit. Het ligt in het centrum van de natuur. De natuur is op vele centra gegrond, maar hoofdzakelijk op het centrum van de pijn.' Het is een mantra die Haneke's film prima zou kunnen begeleiden.
Eén van de pijnlijkste scènes die Haneke heeft gefilmd is die in Code Inconnu waarin we zien hoe een actrice (Juliette Binoche) in de metro wordt lastiggevallen door een mede-passagier van buitenlandse afkomst. De spanning is te snijden. Code Inconnu laat ons vermeende solidariteitsgevoel onder vuur liggen.
"Funny Games was de laatste uit mijn Burgeroorlog-trilogie, Code Inconnu is het begin van mijn 'Wereldoorlog'", zei Haneke. Met zijn films prikt hij hij de 'iedereen is gelijk'-illusie door. Ook Le Temps du Loup zit vol verborgen intolerante gevoelens die Haneke af en toe naar de oppervlakte laat komen. Alleen is de wereld nu omgedraaid: het zijn de welgestelden die honger lijden. Ook Haneke's volgende film Caché ('Verborgen', met Juliette Binoche en Daniel Auteil) zal niet veel verschillen van zijn vorige werk. Hij omschrijft de film als een thriller waarbij op de achtergrond de kwestie speelt hoe de Fransen met Algerijnse immigranten omgaan. De grootste thema's van deze eeuw zijn volgens hem 'de kloof tussen arm en rijk' en het conflict tussen noord en zuid', zo zei hij in een interview. Hij strooit zout in de wonde in de hoop, want zo optimistisch is hij dan toch wel weer, dat hij gereinigd wordt. Mariska Graveland.

Michael Haneke - Liebe zum Kino

Regie: Yves Montmayeur, Oostenrijk - Frankrijk 2013, kleur, 92 minuten
Met: Michael Haneke, Juliette Binoche, Isabelle Huppert e.a.
Yves Montmayeur volgt Michael Haneke tijdens en buiten het filmen op zoek naar de mens en de regisseur; nu eens een grapjas, dan weer een nijdige, strenge werkgever. Getuigenissen van acteurs (o.a. Juliette Binoche, Béatrice Dalle, Isabelle Huppert, Jean-Louis Trintignant, Emmanuelle Riva) voegen een bijzonder aspect toe aan deze fascinerende documentaire.